Deze week hebben de supermarkten en de drankensector gezamenlijk een groot offensief tegen statiegeld gelanceerd. De nieuwe website www.properebuurt.be moet mensen ervan overtuigen dat statiegeld een verschrikkelijk slecht idee is, en een door online onderzoeksbureau iVOX uitgevoerde enquête met de voorspelbare conclusie dat de Belg liever de blauwe zak heeft dan statiegeld, moet de politiek dan weer de nodige angst inboezemen. Als consumenten liever geen statiegeld hebben, zullen politici immers wel oppassen met het invoeren ervan. Dat de studie de wetenschappelijke toets niet doorstaat, deert daarbij blijkbaar niet.
De twee initiatieven van de industrie moeten de perceptie over statiegeld sterk beïnvloeden. Een voorbeeld: zowel de enquête (en het bijbehorende persbericht) als de anti-statiegeldwebsite benadrukken het eventuele ongemak van het systeem. De indruk ontstaat dat het retourneren van de flessen bij een volgend bezoekje aan de supermarkt zowat even zwaar en vervelend is als de beklimming van de Mont Ventoux.
Daarnaast worden de eventuele kostprijs van statiegeld en de stijging van prijzen zeer sterk benadrukt. De onlangs uitgevoerde studie van de OVAM wijst echter uit dat statiegeld per saldo vrijwel niets hoeft te kosten. Enig bewijs dat het systeem de prijzen van dranken doet stijgen, is overigens nog niet geleverd. Een Amerikaanse studie naar statiegeld concludeerde zelfs dat dranken in Amerikaanse staten waar statiegeld verplicht is, niet duurder en soms zelfs goedkoper zijn dan dranken in andere staten.
Hoeder van de consument?
Het is bijzonder dat de industrie zich zo sterk opwerpt als hoeder van de consument. Het is immers nog maar enkele weken geleden dat Carrefour, Delhaize en Colruyt samen tot een boete van 91,9 miljoen euro werden veroordeeld omdat ze de consument jarenlang hebben belazerd met te hoge prijzen voor cosmetische producten.
Ook als het om maatschappelijke problemen gaat, speelt de sector gewoonlijk niet bepaald een weldoenersrol. Kijken we naar de aanpak van obesitas in de maatschappij, dan zet de voedingsindustrie maar zeer bescheiden stapjes. De scholen staan bijvoorbeeld nog steeds vol met drankautomaten om jonge consumenten te verleiden Coca-Cola te drinken. Ook bij het probleem van voedselverspilling ontkennen supermarkten nog steeds de grote invloed die zij hierin hebben. En de burger is niet blind: een onlangs gestarte petitie die wijst op de rol van supermarkten bij voedselverspilling, kan al rekenen op 1 miljoen handtekeningen.
De supermarkten en voedingsbedrijven hameren op het ‘enorme ongemak’ en de ‘kosten’ van statiegeld en spannen de consument daarmee voor hun karretje. Dat is ongeloofwaardig. Ze zouden beter de hand in eigen boezem steken en initiatieven ondernemen die écht belangrijk zijn voor de consument.
De enquête is geldverspilling
De iVOX-enquête moet uitwijzen dat de Belgen liever hun blikjes en flesjes in de blauwe zak stoppen (45%) dan in een statiegeldautomaat (22,4%). De titel bij de betreffende vraag luidt: “Blauwe zak of statiegeldsysteem - welk systeem verkiest u?” De consument wordt hier gedwongen om een fundamentele keuze te maken tussen twee systemen, terwijl ze in werkelijkheid prima complementair kunnen zijn. Er wordt zo een valse voorstelling gecreëerd van de invoering van statiegeld. Bij de aan te vinken antwoorden op deze vraag wordt overigens wél specifiek gesproken over flessen en blikjes, maar het kwaad is dan al geschied.
De voorafgaande vraag speelt ook een cruciale rol. Daar wordt gevraagd hoe de mensen de huis-aan-huisinzameling van de blauwe zak evalueren: 76,4% reageert positief. In vaktermen wordt zoiets een leidende vraag genoemd. Een leidende vraag stuurt mensen subtiel naar bepaalde antwoorden, wat in dit geval zijn effect heeft bij de opvolgvraag die hierboven al is besproken. Nadat de respondenten eerst aangegeven hebben positief te zijn over de blauwe zak, wordt het namelijk wel erg lastig om bij de vervolgvraag de blauwe zak de rug toe te keren.
Ook op andere vlakken haalt de enquête de wetenschappelijke standaarden niet. Het zou gaan om een representatieve onderzoeksgroep van 1.000 Belgen, maar nergens wordt geëxpliciteerd welke criteria daarbij zijn gehanteerd. In zijn geheel is de vragenlijst bovendien onevenwichtig: naar mogelijke voordelen van het statiegeldsysteem wordt bijvoorbeeld in zijn geheel niet gevraagd. Bij de vragen naar de mogelijke nadelen bestaat er dan weer het probleem dat de respondenten moeten antwoorden op een hypothetische situatie. Soms ligt het antwoord ook al in de vraag besloten, bijvoorbeeld: “in welke mate zou u akkoord gaan met de stijging van de verkoopprijs [...] om de kosten te dekken van een statiegeldsysteem?” Een prikkelende alternatieve vraag zou zijn: “in welke mate gaat u akkoord met de invoering van statiegeld op flesjes en blikjes als dit 40% van het zwerfvuil voorkomt en per saldo vrijwel niets hoeft te kosten?” En zo kunnen we nog wel even doorgaan.
Het is tevens interessant om te zien hoe de enquête zich verhoudt ten opzichte van andere studies naar statiegeld. Hieronder enkele van de talrijke voorbeelden:
- Bij een enquête van L’Avenir uit 2011 onder ruim 3.800 Belgische respondenten reageerde 61% positief op het idee om statiegeld in te voeren als het helpt om zwerfvuil in de bermen tegen te gaan.
- In Duitsland vroeg kwaliteitskrant Der Spiegel in 2001 al wat men zou vinden van de invoering van statiegeld op petflessen en blikjes; 76% reageerde positief.
- Uit een Ierse enquête uit 2013 blijkt zelfs een enorme meerderheid van 89% voorstander te zijn van de invoering van statiegeld op drankverpakkingen.
- In een Nederlandse enquête uit 2006 sprak 78% van de 2.488 respondenten zich positief uit over de invoering van statiegeld voor blikjes en flesjes.
- Bij een Britse enquête uit 2008 reageerde 82% van de ondervraagden positief op de invoering van een statiegeld van 5 pence of meer op drankverpakkingen.
De iVox-enquête is een verspilling van geld en vooral ook een gemiste kans. Het was bijzonder interessant geweest om te zien hoe de Belg daadwerkelijk tegenover statiegeld staat. De betrokkenheid van onafhankelijke experts en andere stakeholders bij de opzet van het onderzoek zou hebben geholpen om hierover een objectief beeld te krijgen. Nu is de enquête niets meer dan een doorzichtige manier om politici af te schrikken. En daarvoor wordt de consument nog maar een keer misbruikt.