Het gezicht van de deel-economie - Vlaanderen

In dit artikel: een blik op de deel-economie in Vlaanderen

Dat consumenten meer en meer gebruikers willen worden, is een trend die ook in Vlaanderen zichtbaar is geworden het afgelopen jaar. Op de website gedeelddoor.be van Netwerk Bewust Verbruiken hebben tal van Vlaamse initiatieven rond delen een plaatsje gevonden. Bond Beter Leefmilieu is dit jaar op onderzoek gegaan naar deze initiatieven. Aan de hand van workshops, individuele gesprekken en een bevraging hebben we getracht de Vlaamse deel-economie op het terrein te leren kennen, en samen met hen groeikansen en knelpunten boven te spitten. Hier volgt een beknopte doorlichting van de Vlaamse deel-scene.

De voornaamste niches

Autodeel- of carpool-initiatieven, co-housing projecten en korte keten landbouwprojecten zijn de voornaamste spelers in de prille Vlaamse deel-economie. Organisaties als Taxistop, Autopia, Cambio, Samenhuizen, Voedselteams en Velt zijn al jarenlang actief, en zijn ontstaan lang voor de term deel-economie werd bedacht. Ze hebben dan ook de meest uitgebreide gebruikersbasis van alle deel-initiatieven in Vlaanderen. Al is dat relatief, want zelfs de autodelers of samenhuizers vormen nog maar een kleine minderheid in de Vlaamse samenleving.

Daarnaast wordt er heel wat afgedeeld, geruild en hersteld in laagdrempelige vrijwilligers-initiatieven zoals weggeefwinkels, boekenruilkasten, Swishing-events, Repair Cafés,... . Voor alledaagse gebruiksgoederen is een echte deel-economie in Vlaanderen echter nog veraf, al duiken er verschillende beloftevolle initiatieven op (Iedereenruiltmee.be, Wijdelen.be, Instrumentheek, Usitoo, ...) die klaar staan om gebruikers te overtuigen van de voordelen van delen in plaats van hebben.

Lokale inbedding

Uit onze verkenning is gebleken dat de Vlaamse deel-economie voornamelijk bestaat uit initiatieven en organisaties die van onder uit zijn gegroeid. Vaak gaat het om organisaties die gedragen worden door geëngageerde mensen die geloven in de maatschappelijke meerwaarde van hun deel-initiatief. Maar samen met de groei van de deel-initiatieven komt een meer diverse groep gebruikers aan boord, die door heel diverse motieven gedreven worden om te starten met het delen van hun auto, huis, tuin, voedsel, … . Mensen wagen de stap naar de deel-initiatieven bijvoorbeeld omdat ze kosten willen besparen, omdat het niet praktisch is om een eigen wagen te bezitten in een stad, of omdat ze op zoek gaan naar sociale contacten in de buurt.

De link met het lokale niveau (een woningproject, straat, wijk of dorp) blijkt wel belangrijk gezien het succes van initiatieven die lokaal verankerd zijn, zoals particulier autodelen of co-housing. Initiatieven die een online platform aanbieden en daarbij mikken op een gebruikersgroep die over een grotere regio verspreid is (zoals Thuisafgehaald.be, Iedereenruiltmee.be) slagen er vooralsnog niet in om succes te boeken op die ruimere schaal.

Van transitie naar start-up?

Wat ook opvalt bij het overschouwen van de Vlaamse deel-scene, is dat er weinig zogenaamde start-ups actief zijn. Dit zijn deel-initiatieven die zich echt profileren als een dienst, gebaseerd op een verdienmodel met een strategie om grote groepen gebruikers te overtuigen. In dat opzicht is de Vlaamse deel-economie heel anders dan de internationale scene die we in het vorige artikel besproken hebben, waar heel wat initiatieven net vanuit een economische strategie werden ontwikkeld. Een notoire uitzondering in Vlaanderen is Cambio, dat recent navolging kent met Bolides in Antwerpen.

De recente aanklacht dat economisch gedreven deel-initiatieven (zoals AirBnb) een handvol aandeelhouders verrijken op kap van de vele gebruikers, toont dat de deel-economie vatbaar is voor dezelfde kritiek als de klassieke economie. Het feit dat bestaande deel-initiatieven in Vlaanderen een sterke maatschappelijke missie als voornaamste drijfveer hebben is dan ook een sterkte voor de uitbouw van een duurzame deel-economie. Een maatschappelijke missie waarborgt dat de Vlaamse deel-economie maatschappelijke doelen op vlak van milieu en sociale inclusie integreert in plaats van louter korte termijn economische belangen te dienen. Neil Gorenflo van Shareable schreef hierover een uiterst boeiende opinie.

Maar het gebrek aan aandacht voor economisch haalbare verdienmodellen bij veel deel-initiatieven in Vlaanderen is tegelijk ook een zwakte. Een goed uitgebalanceerde strategie is immers niet alleen een noodzaak om op lange termijn te overleven, maar ook om zeer diverse doelgroepen onder de gebruikers te kunnen aanspreken. Een aanbod uitwerken op maat van de gebruiker is cruciaal.

Maatschappelijke (verdienmodel) innovatie vormt dus een prioritaire uitdaging om de Vlaamse deel-economie te versnellen. Deze uitdaging stelt zich niet alleen bij de deel-initiatieven zelf, maar ook bij de Vlaamse overheid en bedrijven, die traditioneel zeer sterk gericht zijn op technologische innovatie. Gelukkig is er met de Sociale Innovatiefabriek recent een beloftevolle katalysator voor maatschappelijke innovatie bijgekomen in Vlaanderen.

Versterken van de deel-initiatieven

Om de deel-economie in Vlaanderen te laten uitgroeien tot een stevige concurrent van de klassieke consumptie-economie moeten duidelijk nog grote knelpunten aangepakt worden, zo bleek uit ons onderzoek. Daar komen we in een later artikel nog uitgebreid op terug. Hier gaan we nog even in op twee onderwerpen die de deel-initiatieven duidelijk naar voor schuiven als belangrijke noden om de Vlaamse deel-economie op korte termijn te versterken.

Het eerste probleem is het gebrek aan zichtbaarheid van de talrijke initiatieven bij potentiële gebruikers. Hoewel de interesse in delen sterk stijgt, vinden mensen nog te weinig de weg naar geschikte deel-initiatieven in hun buurt. Met Gedeelddoor.be heeft Netwerk Bewust Verbruiken hier een belangrijke eerste stap gezet. In de nabije toekomst zou deze website moeten uitgroeien tot een dynamisch online platform van deel-initiatieven.

Een tweede nood waar deel-initiatieven mee geconfronteerd worden, en dan vooral de meer gevestigde waarden, is het gebrek aan kanalen en organisaties waarbij ze terecht kunnen voor operationele ondersteuning, financiering voor investeringen en het verbeteren van hun innovatiepotentieel. De samenwerking tussen deel-initiatieven verbeteren is een belangrijke voorwaarde om de kracht van de deel-sector te versterken.

In het volgende artikel gaan we op zoek naar maatschappelijke veranderingen die achter de deel-trend schuil gaan.