Kernuitstap: veel gestelde vragen

De federale overheid besliste in 2003 om komaf te maken met de onbetrouwbaarheid van nucleair en te kiezen voor hernieuwbare energie. Ondanks deze beslissing vertraagde het gebakkelei de jaren nadien de uitbouw van een hernieuwbaar energiesysteem, en creëerde het onzekerheid op de energiemarkt. 

BBL staat nog steeds achter de keuze voor een kernuitstap.

Wat zijn de zes redenen om kernenergie aan de kant te zetten?  

1.1 Waarom werken kerncentrales en hernieuwbare energiecentrales niet goed samen?

Flexibiliteit: Hernieuwbare energie zal, gezien de veel lagere kostprijs, het voortouw nemen in onze elektriciteitsproductie. In België gaat het in 2020 nog om een bescheiden 18%. Maar in sommige buurlanden, zoals Duitsland, vertegenwoordigt het al 50% van de productie. Volgens de meest voorzichtige ramingen zal dat in 2030 in België niet anders zijn. Dat kerncentrales niet eenvoudig uit- en aangeschakeld kunnen worden, maakt dat ze geen geschikte aanvulling vormen op die goedkope stroom. Op bepaalde momenten (als het goed waait) is er te veel elektriciteit op de netten. Producenten moeten dan betalen om zich ervan te ontdoen of moeten hun windmolens stilleggen. 

1.2 Is kernenergie veilig?

Veiligheid: De materialen en uitrusting van een elektriciteitscentrale slijten na verloop van tijd. Vooral de 20 cm staal in de wanden van een kernreactorvat krijgen het hard te verduren en vertonen na verloop van tijd scheurtjes. Uiteindelijk blijft het risico van een kernsmelting - een ongeval van het Fukushima-type - natuurlijk beperkt, maar het is ook zeker niet nihil. Hoe ouder de Belgische centrales worden, hoe groter ook dit risico. 

1.3 Hoe betrouwbaar is kernenergie?

Onbetrouwbaarheid: De ouderdom van onze centrales maakt de levering van elektriciteit ook zeer onbetrouwbaar. In 2018 bijvoorbeeld werkte maar welgeteld één van onze zeven centrales. ENGIE moest toen zelfs stroomboten laten aanrukken om te verhinderen dat ons land zonder stroom zou vallen.

1.4 Is kernenergie duurzaam?

Niet-duurzaam: Kerncentrales produceren afval dat honderdduizenden tot een miljoen jaar van mens en milieu afgezonderd moet worden. Met dit kernafval laten we een erfenis achter - of eerder een vergiftigd geschenk - niet voor de volgende generaties maar voor de hele mensheid. Ondanks alle concepten voor de berging van hoogradioactief afval kan niemand vandaag voor de volle 100% garanderen dat de toekomstige mens nooit in aanraking komt met ons hoogradioactief afval. 

De productie en verwerking van uranium mag in het Westen dan wel onderhevig zijn aan strenge controles, de uraniumontginning is dit niet. Veel uraniumreserves bevinden zich in ontwikkelingslanden en daar wordt losjes omgesprongen met bescherming van milieu en gemeenschappen. In Niger bijvoorbeeld kunnen ze ervan meespreken. Bij de ontginning komt een grote hoeveelheid radioactief afval vrij, dat de omliggende omgeving besmet. Mensen klagen er over gezondheidsproblemen die twintig jaar eerder nog niet bestonden. Ook verbruikt de ontginning massaal veel water waardoor de lokale gemeenschappen zonder stromend water zitten.

1.5 Is kernenergie zo goedkoop als wordt beweerd?

Duur: Terwijl de productie van hernieuwbare energie alsmaar goedkoper geworden is, blijft nucleaire energie een kostelijke zaak. De beveiliging van de centrales kost handenvol geld. Een grote kost blijft buiten beeld: in tegenstelling tot grote industriële bedrijven en zelfs windmolens, staan kernenergieproducenten niet in voor de kosten van de verzekering tegen ongevallen. In geval van een kernramp, is het de overheid - en dus de burger - die voor de kosten moet opdraaien. Ten slotte valt nog af te wachten of de voorziene reserves zullen volstaan om de kosten te dekken van de ontmanteling van de Belgische kerncentrales en de berging van dat afval. 

1.6 Hoe democratisch is kernenergie?

Niet-democratisch: Een van de belangrijke steunpilaren van de omslag naar een klimaatneutrale en circulaire economie is rechtvaardigheid: elke Europese burger moet de mogelijkheid krijgen om erin te participeren en om er de vruchten van te plukken. Met kernenergie is dit niet mogelijk, dit is het geprivilegieerd speelveld van grote spelers. Terwijl de lasten wel op de maatschappij afgewenteld worden. Dat staat in schril contrast met hernieuwbare energie, die dankzij zijn kleinschaligheid juist wel de deur openzet voor individuele burgers, al dan niet verenigd in coöperaties.

Nee, al een aantal landen keerde kernenergie de rug toe. Na de kernramp in Fukushima in maart 2011 besloot Duitsland om volledig af te stappen van kernenergie. Acht centrales werden in 2011 onmiddellijk stilgelegd. Later werden nog drie centrales stilgelegd. Nu zijn nog zes centrales actief; uiterlijk tegen eind 2022 worden ook die stilgelegd.

Ook Spanje stemde in met een kernuitstap. In dat land worden alle kerncentrales tussen 2027 en 2035 van het net gehaald. Zelfs kernenergiekampioen Frankrijk besliste om het aandeel van kernenergie te verminderen van de huidige 75% nu naar 50%, al heeft de huidige president het halen van die doelstelling uitgesteld tot na 2035.

Eerder legde Italië al in 1990 zijn laatste twee kerncentrales stil als gevolg van de kernramp in Tsjernobyl en Litouwen in 2009 naar aanleiding van de toetreding tot de Europese Unie.

Maar naast kerncentrales, gaan in de buurlanden ook kolencentrales dicht. Naast een Atomaussteig, stemde Duitsland begin 2020  ook in met een Kohleaussteig. Uiterlijk in 2028 moeten alle Duitse elektriciteitscentrales op bruin- en steenkool gesloten zijn. Een jaar eerder keurde Nederland een wet goed die een verbod oplegt op het gebruik van kolen voor elektriciteitsproductie. Uiterlijk tegen 2030 moet de laatste kolencentrale er dicht. De kern- en kooluitstap is een Europese trend: het komende decennium gaat in onze buurlanden 70 GW aan kern- en kolencentrales dicht. Met hun 6 GW vormen de Belgische kerncentrales een kleine schakel in dat verhaal.

Zelfs als kerncentrales dé magische oplossing waren voor het klimaatprobleem, is er simpelweg de tijd niet. Om de CO₂-uitstoot wereldwijd met slechts 4% te laten dalen tegen 2050, zouden er dubbel zoveel kerncentrales nodig zijn. Dat betekent dat er de komende 35 jaar elke twee weken een nieuwe kernreactor gebouwd zou moeten worden.

Dit is onrealistisch. Het duurt gemiddeld 10 jaar om 1 kernreactor te bouwen. Bovendien blijven de kosten van kernenergie stijgen, terwijl hernieuwbare energie jaar na jaar goedkoper wordt. Een grote versnelling in de bouw van kerncentrales zit er dus niet aan te komen.

En dan is er nog het gegeven dat uranium, de brandstof die gebruikt wordt voor het splijtingsproces in kernreactoren, net als fossiele brandstoffen een eindige energiebron is. Mocht alle elektriciteit in de hele wereld via kernenergie worden opgewekt, dan was de voorraad uranium die we economisch kunnen ontginnen binnen de twee à drie jaar opgebruikt. Ook gaat de ontginning, de behandeling en het transport van uranium gepaard met een aanzienlijke CO₂-uitstoot.

Kernenergie is bovendien zelf niet bestand tegen hoge temperaturen. Dat zagen we tijdens de hittegolven van de voorbije jaren: overal in Europa moesten kerncentrales stilgelegd worden omdat het rivierwater dat gebruikt wordt voor de koeling van de centrales te warm geworden was. Ook in België is de koeling van de centrales van Tihange en Doel een probleem als de temperatuur van het rivierwater te hoog oploopt. In België zou in 2050 één op de twee zomers een sterke hittegolf kennen.

Kiezen voor 100% hernieuwbare energiebronnen is de enige optie om op lange termijn een antwoord te bieden op de klimaatverandering.

De kerncentrales staan in voor zowat de helft van de stroomproductie in België, al was dat de laatste jaren vaak veel lager met alle storingen, denk maar aan de problemen in 2018, toen slechts één van de zeven kerncentrales operationeel was. Het liefst zouden we hebben dat er nu al voldoende hernieuwbare energie was om de kernuitstap op te vangen, maar dat is nu helaas niet het geval.

In elk geval moet en zal hernieuwbare energie verder groeien en zal ze op termijn kernenergie vervangen op dezelfde wijze als gas in het verleden kolencentrales heeft vervangen. In tussentijd moeten andere oplossingen het tekort bijpassen en daar kijken we in de eerste plaats naar interconnectie met de buurlanden, energiebesparing, vraagsturing en (jammer genoeg) ook voor een deel gascentrales. Dit kan door de bestaande gascentrales meer uren te laten draaien of door nieuwe gascentrales te bouwen.

Doordat hernieuwbare energie groeit, staat het ook in voor een steeds hoger aandeel van de stroomproductie in ons land, zeker op dagen met veel zon en/of wind. Terwijl in 2018 hernieuwbare bronnen nooit instonden voor meer dan de helft van de stroomvoorziening, was dat in 2019 voor 8 uur het geval, en in 2020 al meer dan 100 uur. In 2021 zal dat record ongetwijfeld weer verbroken worden.

Dat begint meer en meer te botsen met die andere helft, die geleverd wordt door kerncentrales. Alleen, kerncentrales kan je niet zomaar uit- en terug aanschakelen. Die blijven op vol vermogen werken.

Dat betekent dat, als hernieuwbare energie verder groeit, we in situaties komen - zeker op dagen met veel zon en/of wind - waarbij er meer stroom geproduceerd wordt dan er afgenomen en geëxporteerd wordt. En aangezien kerncentrales dan niet op een lager pitje gezet kunnen worden, zouden windturbines of zonnepanelen uitgeschakeld moeten worden om het netevenwicht te bewaren.

Vandaar dat we naast hernieuwbare energie centrales nodig hebben die heel flexibel uit- en ingeschakeld kunnen worden naarmate er meer of minder hernieuwbare energie is. Gascentrales kunnen die flexibiliteit bieden, kerncentrales niet.

Naast flexibiliteit is het ook belangrijk dat die gascentrales vlot de omschakeling kunnen maken naar duurzame brandstof (biogas of groene waterstof). Duurzame brandstoffen zijn nodig om het fossiele aardgas te vervangen en de nieuwe gascentrales mogen die transitie niet in de weg staan.

Daarnaast moeten gascentrales efficiënt zijn over de hele lijn. Gascentrales, en dan meer specifiek stoom- en gasturbines, zijn dan wel de meest efficiënte machines om gas naar elektriciteit om te zetten, toch halen ze een efficiëntie van hoogstens 63%. Dat betekent dat minstens een derde van de brandstof omgezet wordt naar restwarmte die weggekoeld moet worden en dat is een groot verlies. Dus moeten de nieuwe gascentrales de restwarmte ook kunnen valoriseren, door bijvoorbeeld omliggende wijken te verwarmen via warmtenetten.

Finaal is het de bedoeling om ze zo snel mogelijk groen of overbodig te maken door investeringen in hernieuwbare oplossingen drastisch te versnellen.

Hoeveel nieuwe gascentrales er nu echt gebouwd moeten worden, is het onderwerp van een fel debat. Elia, de beheerder van het hoogspanningsnet, concludeerde in haar studie naar de bevoorradingszekerheid van 2019 dat er nood is aan 3,9 GW - dat is ongeveer twee derde van de huidige capaciteit aan kernenergie (6 GW).

De CREG, de federale regulator van de energiemarkten, vond dit een overschatting. Die nood zou zich alleen voordoen in uitzonderlijke omstandigheden. Ook vond de CREG dat Elia strenge winters van meer dan 30 jaar verleden te veel in rekening bracht en de beschikbare reserves van de buurlanden juist te weinig. Volgens de CREG volstaan de bestaande centrales.

Een aantal van deze centrales wordt nu ingezet in de strategische reserve: energiebedrijven worden vergoed om een paar centrales gedurende de wintermaanden paraat houden zodat ze snel kunnen bijspringen als er stroomtekorten dreigen. De vraag is in welke mate we kunnen rekenen op de bestaande gascentrales om de kerncentrales te vervangen, want die worden ook met de dag ouder en daardoor minder betrouwbaar, vandaar dat sommige marktpartijen oproepen tot de bouw van nieuwe gascentrales.

België heeft in dat kader een nieuw systeem op poten gezet om energiebedrijven te vergoeden om opwekkingscapaciteit paraat te houden, het Capaciteit Remuneratie Mechanisme of kortweg CRM (zie vraag 11). Dat moet het systeem van de strategische reserve vervangen, omdat dat laatste te weinig aanzet tot de bouw van nieuwe centrales.

Volgens een recente studie, die de federale overheid bij Haulogy bestelde,  zou de CRM aanleiding geven tot de bouw van één à twee "grote" gascentrales - zo’n grote gascentrale is ongeveer 15% kleiner dan een grote kerncentrale. 

Tegen juni 2021 moet Elia haar studie naar de bevoorradingszekerheid geactualiseerd hebben. Daarin moet ze onder meer rekening houden met de opmerkingen van de CREG. 

De energietransitie van elektriciteit en warmte loopt niet volledig gelijk.

Voor de verwarming van gebouwen moeten we aardgas en stookolie vervangen door duurzame warmte. We kijken hiervoor naar hernieuwbare warmtebronnen, zoals zonneboilers, warmtepompen of (diepe) geothermie, en naar restwarmte van onder meer de industrie.

Voor elektriciteit zijn we toe aan de vervanging van kerncentrales. In afwachting tot hernieuwbare energiebronnen de kerncentrales volledig kunnen overnemen, moeten we aardgascentrales inzetten als tussentijdse oplossing naar een energiesysteem dat volledig steunt op hernieuwbare energie.

Daarbij komt ook dat de vraag naar warmte en naar elektriciteit in de toekomst anders zal evolueren. De vraag naar warmte zal in de toekomst drastisch dalen door het energetisch renoveren van onze gebouwen. De vraag naar stroom daarentegen zal eerder stijgen. Er is nog wel een potentieel om zuiniger met elektriciteit om te gaan, maar er komt hoe dan ook extra stroomverbruik door de opkomst van elektrische voertuigen en warmtepompen. Daarvoor moeten we vooral kijken naar het potentieel van hernieuwbare energie.

Dat klopt. Daarom spreken we van een noodzakelijk kwaad. Gedane zaken nemen geen keer, maar als de overheid in 2003 sneller in actie gekomen was, zaten we vandaag niet in deze moeilijke situatie. Het is een noodzakelijke tussenschakel tussen het huidig en toekomstig, volledig duurzaam energiesysteem.

Toch is de discussie over de CO₂-uitstoot van nieuwe gascentrales niet zwart-wit. Alle CO₂, die deze centrales zullen uitstoten, maakt deel uit van het Europese emissiehandelssysteem of kortweg ETS. Energiecentrales en zware industrie moeten emissiecertificaten aankopen op een Europese markt. In dat systeem is er een emissieplafond ingesteld, dat jaar na jaar naar beneden wordt bijgesteld. Dus zorgt de komst van een nieuwe gascentrale hier voor meer druk op het emissiehandelssysteem, waardoor de prijs om een ton CO₂ uit te stoten, stijgt. Dat doet de kosten oplopen voor de minst efficiënte kolencentrales in Europa, waardoor die niet meer kunnen concurreren en stilgelegd worden. Kortom: een bijkomende gascentrale in België maakt de bruin-en steenkoolcentrales in Duitsland minder rendabel en kan helpen om die sneller te sluiten.

Gascentrales stoten inderdaad stikstofoxides uit. Maar een belangrijk gedeelte van deze stikstofoxides, die bij de verbranding van het aardgas worden gevormd, wordt geneutraliseerd door installaties die deze polluenten uit de rookgassen zuiveren. Die installaties kunnen tot 95% van de stikstofuitstoot reduceren. De energiebedrijven moeten die installaties terecht plaatsen om de strenge emissienormen te kunnen halen. Hierdoor zijn elektriciteitscentrales relatief gezien een beperkte bron van stikstofoxides; in 2018 waren ze verantwoordelijk voor slechts 1% van de totale stikstofemissies.

De meeste stikstofemissies komen van andere sectoren. De landbouw is verantwoordelijk voor maar liefst de helft van de stikstofemissies en verkeer voor maar liefst een derde.

Elke ton stikstofhoudende polluent die erbij komt is er één teveel, maar het is vooral in de sectoren, die verantwoordelijk zijn voor het gros van deze emissies, dat de reducties gerealiseerd kunnen worden.

Hoe dan ook moet bij elke vergunningsaanvraag voor een nieuwe centrale goed onderzocht worden wat de impact is van deze stikstofemissies op de omgeving.

Er liggen een aantal plannen voor nieuwe gascentrales op de tekentafel. Hoeveel er uiteindelijk van gebouwd zullen worden, valt nog te bezien. Alleen is de business case voor investeerders onzeker: finaal is het namelijk de bedoeling om de centrales zo snel mogelijk overbodig te maken - of te vergroenen.

Om die nieuwe investeringen aan te trekken, heeft België een systeem op poten gezet om energiebedrijven te vergoeden om opwekkingscapaciteit paraat te houden, ook al zitten de marktprijzen op dat ogenblik tegen. Dat is het zogenaamde Capaciteit Remuneratie Mechanisme, of kortweg CRM. 

België koos ervoor om die opwekkingscapaciteit te selecteren via een veiling. Het basisidee achter deze keuze is dat het mechanisme de marktpartijen uitdaagt om hun capaciteit zo goedkoop mogelijk in de markt te zetten. De energiebedrijven zullen voor hun gascentrales naar een capaciteitsvergoeding dingen.

De veiling is technologieneutraal. Dat wil zeggen dat om het even welke technologie die stroom opwekt, kan meedingen. Dus naast gascentrales kunnen ook windparken en PV-installaties zich aandienen. Zelfs batterijen kunnen meebieden. Het CRM-systeem zou naar schatting tussen 238 en 253 miljoen euro per jaar kosten. In oktober 2021 gaat de eerste veiling van start.

Vergis je niet: ook de bestaande vloot reactoren geniet van ongeëvenaarde staatssteun via R&D-programma's, directe overheidsinvesteringen of goedkope leningen via versnelde ­afschrijvingen, beperkte aansprakelijkheid voor de exploitant bij een ­ongeval met zware gevolgen, enzovoort. 

Volgens een studie van Energyville zou de jaarlijkse factuur met 3-5 euro per gezin stijgen. Het langer openhouden van kerncentrales zorgt dus amper voor een prijsdaling. Dat betekent dat kernenergie dan toch niet zo goedkoop is als wordt beweerd. Het gaat ook best om een klein bedrag in vergelijking met de nadelen die verbonden zijn aan kernenergie (zie vraag 1).

Los daarvan is het hoog tijd om de elektriciteitsfactuur onder handen te nemen: het gros van die factuur bestaat uit allerlei heffingen, terwijl fossiele brandstoffen als gas en stookolie bijna onbelast zijn. Een tax-shift van (hernieuwbare) elektriciteit naar fossiele brandstoffen zal voor een grotere prijsdaling zorgen dan het eventueel langer openhouden van kerncentrales.